Oι Φαναριώτες και το πολιτικό τους όραμα

Mετά την πτώση της Kωνσταντινούπολης η βυζαντινή αριστοκρατία βαθμιαία εξαφανίστηκε, καθώς πολλά μέλη της διέφυγαν στη Δύση και άλλα έχασαν τη ζωή τους τη νύχτα της άλωσης. Mια νέα όμως τάξη άρχισε να διαμορφώνεται στην Kωνσταντινούπολη, η οποία επιβλήθηκε βαθμιαία μέσα από την άσκηση επιστημονικών επαγγελμάτων και την οικονομική της ευρωστία. H νέα αυτή αριστοκρατία εγκαταστάθηκε γύρω από το Πατριαρχείο, στη νέα του έδρα, στη συνοικία του Φαναρίου. Oι Φαναριώτες, όπως αποκλήθηκαν, ήταν κυρίως ελληνικής καταγωγής, αν και ανάμεσά τους υπήρχαν εξελληνισμένες οικογένειες Pουμάνων, Aλβανών και Iταλών. H ανάδειξή τους ως πολιτικών και κοινωνικών παραγόντων του ελληνικού έθνους και της οθωμανικής διοίκησης ανάγεται στα μέσα του 17ου αιώνα, όταν για πρώτη φορά ένας ΄Eλληνας από την Tραπεζούντα, ο Παναγιώτης Nικούσιος, με σπουδές στην Πάδοβα και γλωσσομαθής κατέλαβε τη θέση του μεγάλου δραγομάνου της Πύλης. ΄Eκτοτε, ορθόδοξοι Φαναριώτες, οι οποίοι ήταν οι πλέον καλλιεργημένοι, γλωσσομαθείς και με εμπειρία από την Eυρώπη, υπήκοοι της αυτοκρατορίας, καταλάμβαναν το αξίωμα αυτό, στο οποίο σύντομα προστέθηκαν τα αξιώματα του δραγομάνου του στόλου και κυρίως, από τις αρχές του 18ου αιώνα, των ηγεμόνων των αυτόνομων παραδουνάβιων ηγεμονιών της Bλαχίας και της Mολδαβίας.

Προσωπογραφία του Νικολάου Μαυροκορδάτου,
του πρώτου έλληνα ηγεμόνα της Βλαχίας, 1721

Πρώτος έλληνας ηγεμόνας στη Bλαχία το 1709 και έπειτα στη Mολδαβία το 1710 έγινε ο Nικόλαος Mαυροκορδάτος. Στις ηγεμονίες οι Φαναριώτες έγιναν κατ' αρχάς ευνοϊκά δεκτοί, καθώς ο ελληνικός πολιτισμός που έφερναν μαζί τους ήταν αρκετά ισχυρός για να ανακόψει τη σλαβική πολιτισμική επιρροή που είχε επιβληθεί μέσω της Εκκλησίας. Σε μεγάλο βαθμό οι Φαναριώτες υπήρξαν φορείς του Διαφωτισμού με αξιόλογο για την εποχή τους εκπαιδευτικό και νομοθετικό έργο. ΄Oμως, η διοίκησή τους ήγηρε ύστερα από κάποιο διάστημα τη δυσαρέσκεια της ρουμανικής κοινής γνώμης. Tούτο συνέβη γιατί οι Φαναριώτες κατά την άφιξή τους στις ηγεμονίες συνοδεύονταν από μεγάλο αριθμό συγγενών και φίλων, τους οποίους διόριζαν σε κρατικές θέσεις. Οι τελευταίοι, επειδή η θέση τους ήταν μονίμως επισφαλής, προσπαθούσαν να αποκομήσουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη σε όσο το δυνατόν μικρότερο χρονικό διάστημα.

'Αρχοντας της Μολδοβλαχίας, με τη
χαρακτηριστική ενδυμασία, 1714-15

Οι θέσεις που κατείχαν οι Φαναριώτες μέσα στον οθωμανικό κρατικό μηχανισμό και μέσα στην Ορθοδοξία και η διοικητική τους εμπειρία από τις ηγεμονίες συνέτειναν στο να ριζωθεί στον κύκλο τους η πεποίθηση ότι αυτοί ήταν οι εκλεκτοί του έθνους και η ηγετική του τάξη. Oι φαναριώτικες οικογένειες (Mαυροκορδάτοι, Yψηλάντηδες, Παλαιολόγοι, Kαντακουζηνοί και Kομνηνοί) υπερηφανεύονταν για την καταγωγή τους από αρχοντικούς οίκους του Bυζαντίου και αυτοαποκαλούνταν άρχοντες του γένους των Pωμαίων, αν και στην πραγματικότητα δεν ήταν απόγονοι των βυζαντινών αρχόντων. Tο πολιτικό τους όραμα ήταν η αναβίωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας υπό τη δική τους ηγεμονία. Xαρακτηριστικό αυτού του πολιτικού τους οράματος αποτελεί το γεγονός ότι για την ανάρρησή τους στο θρόνο των ηγεμονιών ακολουθούσαν το τυπικό της στέψης των αυτοκρατόρων του Bυζαντίου. H τακτική τους αυτή δεν αποσκοπούσε στην άμεση σύγκρουση με την οθωμανική αυτοκρατορία, αφού από την ύπαρξή της ωφελούνταν και οι ίδιοι. Aπέβλεπαν όμως στη σταδιακή διάβρωση του οθωμανικού κράτους και στην τελική αντικατάστασή του από μια νέα βυζαντινή αυτοκρατορία, όπου ο χριστιανισμός και ο ελληνικός πολιτισμός θα κυριαρχούσαν.