Ανάμεσα στο 1838 και το 1896 έγινε μια σοβαρή προσπάθεια να διαμορφωθεί το σχέδιο της πόλης των Αθηνών, σύμφωνα με τις τρέχουσες πολεοδομικές απαιτήσεις των ευρωπαϊκών πόλεων. Επιφανείς Έλληνες και Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες, μηχανικοί και άνθρωποι των τεχνών προσκλήθηκαν να εργαστούν γι' αυτό το σκοπό. Ωστόσο, λόγω οικονομικών δυσχερειών και πολιτικών προβλημάτων, αυτές οι απαιτήσεις αναγκαστικά μειώθηκαν, δίνοντας στην Αθήνα τον αναπόφευκτα υβριδικό χαρακτήρα μιας ευρωπαϊκής πόλης στην περιφέρεια, διαμορφωμένης με ξένες αρχές, επιλεκτικά εφαρμοσμένες. Παρ' όλ' αυτά, όσο το αστικό τοπίο με τον καιρό ωρίμαζε, τα στοιχεία που είχαν εισαχθεί ρίζωσαν στο ντόπιο χώμα και, τη δεκαετία του 1890, η ελληνική πρωτεύουσα είχε πάρει -αν και σε μικρή κλίμακα- την οικεία όψη μιας νεοκλασικής πόλης του 19ου αιώνα.

Πληθυσμός

Την εποχή εκείνη ο πληθυσμός της Αθήνας κυμαινόταν μεταξύ 10 και 12 χιλιάδων κατοίκων. Καθώς η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα, πολλοί Έλληνες μετακόμισαν στην πόλη και η αξία της αστικής γης ανέβηκε κατακόρυφα. Το 1850, η περιοχή ανάμεσα στην Ακρόπολη και το Λυκαβηττό ήταν ήδη γεμάτη κτήρια. Στην απογραφή του 1879, η Αθήνα είχε ήδη φτάσει τους 63.374 κατοίκους.

Δρόμοι

Ήταν η εποχή του νεοκλασικισμού και γι' αυτό στους δρόμους και τις πλατείες των Αθηνών δόθηκαν τα ονόματα μεγάλων προσωπικοτήτων της κλασικής ιστορίας. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι δε χρησιμοποιήθηκαν ονόματα βυζαντινών προσωπικοτήτων ούτε αγωνιστών της Επανάστασης: το Βυζάντιο δεν είχε ακόμη αναγνωριστεί ως κομμάτι της ελληνικής ιστορίας και η Επανάσταση ήταν πολύ πρόσφατη και ζωντανή. Πολλοί δρόμοι έπαιρναν το όνομα σημαντικών αθηναϊκών οικογενειών της Οθωμανικής περιόδου.

Συνοικίες

Οι κατοικημένες περιοχές της εποχής βρίσκονταν γύρω από την Ακρόπολη και την Πλάκα. Μια από τις παλιότερες γειτονιές ήταν του Ψυρή, κοντά στο Μοναστηράκι. Πήρε τ' όνομά της από το νησί των Ψαρών, απ' όπου είχαν έρθει οι περισσότεροι από τους πρώτους κατοίκους της. Στο κέντρο της υπήρχε η πλατεία Ηρώων, που ονομάστηκε έτσι από τους αγωνιστές της επανάστασης του 1821, οι οποίοι έκαναν εκεί τις συναντήσεις τους.

Άλλες παλιές γειτονιές ήταν η Νεάπολη, που πολύ σύντομα έγινε η γειτονιά των φοιτητών, και τα Εξάρχεια, που πήραν την ονομασία τους από τον έμπορο Έξαρχο, που άνοιξε ένα κατάστημα γενικού εμπορίου, πολύ μεγάλο για τα δεδομένα της εποχής.

Το 1860, οικογένειες χτιστών που μετανάστευσαν στην Αθήνα από την Ανάφη -νησί κοντά στη Σαντορίνη-, για να δουλέψουν στην ανέγερση των Ανακτόρων, δημιούργησαν τη γειτονιά των Αναφιώτικων στους πρόποδες της Ακρόπολης.

Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, το εμπορικό κέντρο της πόλης οριζόταν από τους δύο πλέον πολυσύχναστους δρόμους, την Ερμού και την Αιόλου. Τα πρώτα μεγάλα και πολυτελή ιδιωτικά σπίτια χτίστηκαν στις καινούργιες λεωφόρους Ακαδημίας, Πανεπιστημίου και Σταδίου· σύντομα άρχισε να σχηματίζεται η γειτονιά του Κολωνακίου.

Προβλήματα

Καθώς ο δημόσιος τομέας περιοριζόταν από οικονομικές ελλείψεις, οι περισσότερες καινούργιες οικοδομές γίνονταν από τον ιδιωτικό τομέα, κυρίως πλούσιους Έλληνες της Διασποράς. Αν και οι μεγάλες κατασκευές άλλαξαν την τοπογραφία της Αθήνας, η πόλη είχε ακόμη ν' αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα: δεν υπήρχαν ασφαλτοστρωμένοι δρόμοι και η σκόνη ήταν πάντα ένα από τα πιο ενοχλητικά της χαρακτηριστικά· δεν επαρκούσαν οι λάμπες γκαζιού στους δρόμους και η ηλεκτροφώτιση δεν είχε ακόμη καθιερωθεί, εξαιτίας των ισχυρών αντιδράσεων της εταιρείας γκαζιού. Επιπλέον, η πόλη υπέφερε από την έλλειψη υδροδότησης και αποχέτευσης.

Ωστόσο, το γεγονός ότι η Αθήνα επιλέχθηκε για τη διοργάνωση των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων οδήγησε στην εσπευσμένη εκτέλεση δημοσίων έργων, όπως μεγάλοι δρόμοι, γέφυρες, φωτισμός κλπ. Η πραγματοποίησή τους βοήθησε στην υποδοχή των επισκεπτών που παρακολούθησαν τις εκδηλώσεις των Ολυμπιακών Αγώνων.

Κοινωνία

Η Αθήνα του 19ου αιώνα αντικατοπτρίζει τις μεταμορφώσεις της ελληνικής κοινωνίας. Έγινε πόλος έλξης για ανθρώπους διαφορετικής προέλευσης και κουλτούρας, οι οποίοι συναντήθηκαν στον ίδιο χώρο και ήρθαν αντιμέτωποι με τις νέες πολιτικές και οικονομικές συνθήκες. Οι κάτοικοι των νησιών του Αιγαίου, οι αγρότες της Θεσσαλίας και οι μορφωμένοι μετανάστες από τη δυτική Ευρώπη αναγκάστηκαν να συνυπάρξουν στην Αθήνα. Ένα τέτοιο πολύμορφο πληθυσμιακό σύνολο αποτέλεσε το κοινό που παρακολούθησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896.