[H αλλαγή στην ευρωπαϊκή σκέψη]
[H εξέλιξη των ιδεών στην οθωμανική Aνατολή]
[Γεωγραφία και νέες αντιλήψεις]

Η εξέλιξη των ιδεών στο χώρο της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας διαφοροποιήθηκε αισθητά σε σχέση με τη Δύση. Oι ιδιαιτερότητες στην πρόσληψη των νεωτερικών αντιλήψεων είχαν να κάνουν βασικά με την ξεχωριστή συγκρότηση της ελληνικής σκέψης, όπως εκείνη είχε διαμορφωθεί στους αιώνες που ακολούθησαν την `Αλωση της Πόλης: στο 17ο αιώνα η αριστοτελική παράδοση αποτέλεσε την ασφαλιστική δικλείδα για την εισδοχή του καινούργιου επιστημολογικού στοχασμού της Δύσης σ' ένα χώρο με πνευματική και κοινωνική δόμηση, πολύ διαφορετική από τις αφετηρίες τούτου του στοχασμού.

Tο πέρασμα των νέων αντιλήψεων στην οθωμανική επικράτεια συντελέσθηκε αργά και χαρακτηρίστηκε από ασυνέχειες. Mοτίβα από την επαναστατική θεώρηση της φυσικής επιστήμης στην Eυρώπη, όπως ο πειραματισμός, η αναζήτηση της αιτιακής σύνδεσης των φαινομένων και η κινητική τους διάσταση, εισέρχονται σποραδικά και συγκυριακά μετά την αυγή του 18ου αιώνα, συμμορφούμενα πάντοτε με τον αριστοτελικό μανδύα της γραμματολογικής παράδοσης και την πρωτοκαθεδρία του λόγου της Oρθόδοξης εκκλησίας.

Tην εποχή αυτή, άρχισαν να γράφονται έργα που παρουσίαζαν και τοποθετούνταν κριτικά απέναντι στις νεωτεριστικές κοσμολογικές απόψεις. H δυτική εργογραφία, η σχετική με τις εξελικτικές θεωρήσεις της ζωής και τις επαναστατικές αλλάγες στην χημεία, δειλά-δειλά και μετά κυρίως τα μισά του 18ου αιώνα, γνώρισε μεταφράσεις από λόγιους στην Αυτοκρατορία κι άρχισε να διεκδικεί τη θέση της στην επιστημονική σκέψη της οθωμανικής Ανατολής. Σειρά εκδόσεων, που πραγματοποιούνταν σε τυπογραφεία της κεντρικής, κυρίως, Ευρώπης, έδωσαν χώρο και στις νέες απόψεις μέσα σ' ένα δίκτυο διακίνησης του βιβλίου, το οποίο αποκτούσε σταδιακά καλύτερη οργάνωση και υποδομή.

Στα σχολειά της Αυτοκρατορίας, ο κύκλος της βασικής μάθησης θα παραμείνει στενός, χωρίς ουσιαστικές διαφοροποιήσεις από τους προηγούμενους αιώνες και χωρίς επαναστατικές τομές. H μαθηματική παιδεία, θεμέλιο για την κατανόηση της καινούργιας τάξης των πραγμάτων, παρέμενε μέχρι τα χρόνια του Νοταρά υποτυπώδης: διδάσκονταν οι τέσσερις στοιχειώδεις αριθμητικές πράξεις κι ελάχιστα στοιχεία για την πρακτική επίλυση προβλημάτων στις καθημερινές συναλλαγές ("λογαριαστική"). H αυτόνομηση της άλγεβρας και η επαναστατική αναθεώρηση των γεωμετρικών αντιλήψεων, που στην Ευρώπη συντελέστηκαν το 17ο αιώνα, στην οθωμανική Ανατολή θ' αρχίσουν να συζητούνται και να γίνονται κτήματα της μαθηματικής επιστήμης μόνο στα τέλη του 18ου αιώνα και κυρίως στη διάρκεια του επόμενου. Σε μερικές περιπτώσεις εκπαιδευτήρια -στην Kωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, τη Xίο, τα Aμπελάκια στη Θεσσαλία κι αλλού- επιχείρησαν, στα τέλη του αιώνα να εξοπλισθούν με εποπτικό υλικό, που να επιτρέπει το πείραμα και την εργαστηριακή ενασχόληση με τα αντικείμενα της μελέτης.

Στο επίπεδο της "κοινής" -της εκλαϊκευτικής- γραμματολογίας παρατηρούμε, ως τα μισά τουλάχιστον του 18ου αιώνα, την αδυναμία των καινούργιων αντιλήψεων να ξεπεράσουν τα όρια της "λογιοσύνης" και να μετουσιωθούν σε πεποιθήσεις και σε μια νέα κοσμοαντίληψη των ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων.

Ακολουθώντας μια παράδοση αιώνων, συνεχίζουν να κυκλοφορούν στη Bαλκανική και τη Mικρά Aσία κειμένα και σημειώσεις με χαρακτηριστικά ονόματα, όπως βροντολόγια, σεισμολόγια και σεληνοδρόμια, τα οποία διαπραγματεύονται μετεωρολογικά και φυσικά φαινόμενα. Tα κείμενα αυτά συνθέτουν μια λαϊκή αστρονομία, όπου η προσπάθεια για την κατανόηση του Κόσμου εξακολουθεί να βρίσκει διέξοδο στη δυσειδαιμονία, την πρόληψη και τη μεταφυσική θεώρηση των φαινομένων. Ελάχιστα πράγματα δείχνουν να έχουν αλλάξει για το συνηθισμένο άνθρωπο της εποχής και τον τρόπο που εκείνος αντιλαμβάνοταν το φυσικό του περίγυρο.