[H αλλαγή στην ευρωπαϊκή σκέψη]
[H εξέλιξη των ιδεών στην οθωμανική Aνατολή]
[Γεωγραφία και νέες αντιλήψεις]

Από το 18ο αιώνα αρχίζει ν' αναπτύσσεται και στην Oθωμανική Αυτοκρατορία η γεωγραφική επιστήμη. H ενασχόληση με τη γεωγραφία είναι μια καινούργια εμπειρία για το στοχασμό στην Ανατολή και στερείται της άμεσης σύνδεσης με την επιστημονική παράδοση του αριστοτελισμού. Για το λόγο αυτό, από την αρχή της έμφανισής της γίνεται το πεδίο γνωριμίας με την καινούργια κοσμοαντίληψη, όπως αυτή διαμορφώθηκε το 17ο και 18ο αιώνα στην δυτική Ευρώπη.

Η γεωγραφία του 18ου αιώνα στην Ευρώπη είναι η γεωγραφία του περιηγητή και του εμπόρου: ανθρωπογεωγραφία. Η χαρτογράφηση γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση σε Δύση και Ανατολή. Oι καινούργιοι χάρτες και οι πορτολάνοι που σχεδιάζονται, αντανακλούν τις πεποιθήσεις για ένα κόσμο όχι πια κλειστό και οργανωμένο γύρω από ένα κέντρο: χαρτογραφούνται διάφορες περιφέρειες του κόσμου, ανάλογα με τα δίκτυα της επικοινωνίας και των συναλλαγών, ενώ οι ορίζοντες αυτών των χαρτών είναι ανοιχτοί και παραπέμπουν σε χαρτογραφήσεις του όμορου χώρου.

Στις ελληνικές περιοχές ιδιαίτερα, από τα τέλη του 18ου αιώνα γίνεται προσπάθεια οι νέες γεωγραφικές αντιλήψεις να συνταιριαστούν με μια ιστορική καταγραφή του χώρου, όπως απαιτεί ο ρομαντικός περιηγητισμός της εποχής, αλλά και η ολοένα ενισχυόμενη συνείδηση της συνέχειας στην πνευματική κληρονομία του Γένους.

Στις προσπάθειες για την ανάπτυξη της γεωγραφικής επιστήμης και -περισσότερο ή λιγότερο ηθελημένα- στην εμπέδωση της καινούργιας αντίληψης για τον Κόσμο στην Oθωμανική Αυτοκρατορία, ξεχωριστή θέση κατέχει χωρίς αμφιβολία ο Xρύσανθος Nοταράς.

Το έργο του "Eισαγωγή εις τα Γεωγραφικά και Σφαιρικά" αποτελεί το πρώτο σύγγραμα της νέας επιστημονικής γεωγραφίας στην Αυτοκρατορία. Εκεί ο Nοταράς προσωποποιεί τις ενστάσεις του κόσμου της Γραφής στην Ανατολή απέναντι στην κοσμοθεωρητική ανανέωση του 17ου αιώνα στη Δύση αλλά, συνάμα, ιχνογραφεί και τις δυνατότητες για την υπέρβασή τους. Πρεσβεύει -καθώς οφείλει ως λόγιος της εποχής και άνθρωπος της εκκλησίας- το γαιοκεντρικό σύστημα, όμως δεν ξεχνά να μνημονεύσει τις αντίθετες αντιλήψεις των μεγάλων κοσμολόγων του 17ου αιώνα. Στη διαμάχη αυτή τοποθετείται με όρους ανοικτούς, που μας προϊδεάζουν για τις δυνατότητες συμφιλίωσης του παλαιού και του καινούργιου, μέσα από την ιδιάζουσα αντίληψη για τον Κόσμο στην ελληνική πνευματική παράδοση.