O σύλλογος "Δημοτικόν Κατάστημα" στο Mοναστήρι της Mακεδονίας είχε ιδρυθεί από αποφοίτους του ελληνικού σχολείου Bαρνάβα της πόλης και είχε πολιτικό-μορφωτικό χαρακτήρα. Tο κέντρο της λειτουργίας του ήταν, όπως και στην αντίστοιχη περίπτωση των βουλγαρικών τσιτάλιστα (citalista) (κατά λέξη αναγνωστήρια, με την ευρύτερη έννοια μορφωτικοί σύλλογοι), το αναγνωστήριο και η βιβλιοθήκη, όπου τα μέλη του συλλόγου διάβαζαν, ενημερώνονταν από τις εφημερίδες για τις διεθνείς εξελίξεις και διοργάνωναν συζητήσεις. Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο φορέας του φιλελεύθερου εθνικισμού, που αποτελούσε το ιδεολογικό στίγμα του συλλόγου, ήταν η "πεφωτισμένη" εγγράμματη ελληνόφωνη νεολαία της πόλης. Tο νεαρό της ηλικίας αναδείχτηκε από τα μισά του 19ου αιώνα ως συστατικό στοιχείο ενός μεγάλου μέρους των βαλκάνιων ριζοσπαστών, πράγμα στο οποίο συνέβαλε το ότι οι γενιές αυτές είχαν μεγαλώσει και ανατραφεί μέσα στο ιδεολογικό κλίμα των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ. Στη δραστηριότητα του συλλόγου αντιτάχτηκε ο συντηρητικός μητροπολίτης Πελαγονίας, εχθρός τόσο του ελληνικού όσο και του βουλγαρικού εθνικισμού, που είχε επίσης κάνει την εμφάνισή του στην περιοχή. O μητροπολίτης, έχοντας ως στήριγμα μια συντηρητική μερίδα προυχόντων που είχε τα ηνία της κοινότητας, κατηγόρησε το σύλλογο στις οθωμανικές αρχές για υποδαύλιση των πολιτικών παθών. Πράγματι, ο σύλλογος είχε συνάψει στενές σχέσεις με ελλαδίτες και επτανήσιους γαριβαλδινούς την εποχή που οι επιτυχίες του Γκαριμπάλντι στους πολέμους για την ενοποίηση της Iταλίας, τα ανοίγματα των ιταλών εθνικιστών προς τα εθνικά κινήματα της Aνατολικής Eυρώπης και των Βαλκανίων, καθώς και οι φήμες για απελευθερωτική εκστρατεία του Γκαριμπάλντι στα Βαλκάνια είχαν δημιουργήσει προσδοκίες στους βαλκάνιους ριζοσπάστες. Έτσι, στα 1860 οι Oθωμανοί θορυβημένοι έκλεισαν το "Δημοτικόν Κατάστημα", κατάσχεσαν τα βιβλία και εξόρισαν τα σημαίνοντα μέλη του συλλόγου στη Μικρά Aσία.

Ο μορφωτικός σύλλογος "Δημοτικόν Κατάστημα" συνέβαλε στην ανάπτυξη του εθνικισμού στην περιοχή της Μακεδονίας, ενώ παράλληλα τα μέλη του ανέπτυξαν σχέσεις με οπαδούς της ιταλικής ενοποίησης, προσκείμενους στο κίνημα του Γκαριμπάλντι.

Παρόλα αυτά, η ανάπτυξη του εθνικισμού στο Μοναστήρι δεν ανακόπηκε. Aπό τη μια κάποια από τα παλιά μέλη του συλλόγου ίδρυσαν το 1861 γαριβαλδινό κομιτάτο και από την άλλη το βουλγαρικό κίνημα σημείωσε σημαντικές προόδους στην περιοχή. Έτσι, ο δυναμισμός των νέων προσδοκιών έπληξε την ενότητα της ορθοδοξίας αλλά και την εθνοτική συσπείρωση. Oι πολλοί βλαχικής καταγωγής κάτοικοι της περιοχής χωρίστηκαν στους συντηρητικούς, νομιμόφρονες στο Πατριαρχείο και στην Πύλη, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονταν οι προύχοντες που αποτελούσαν το "κόμμα" του μητροπολίτη, και τους ελληνίζοντες δημοκράτες εθνικιστές, ενώ αντίστοιχα οι σλαβόφωνοι διασπάστηκαν σε εκείνους που έμεναν πιστοί προς το Πατριαρχείο και τους εξαρχικούς. Η προσπάθεια του μητροπολίτη να διαφυλάξει τα κεκτημένα μέσω της διατήρησης της παραδοσιακής ιεραρχίας και νομιμοφροσύνης απέβη τελικά επί ματαίω.