Φιλοσοφία

τομέας της φιλοσοφικής παραγωγής στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο δεν παρουσιάζει κάποια σύλληψη πρωτότυπων φιλοσοφικών συστημάτων. Ωστόσο, γράφτηκε μία πληθώρα έργων που εντάσσονται στις πνευματικές κινήσεις του ανθρωπισμού και της Παλαιολόγειας αναγέννησης, καθώς στόχευαν στην αναζήτηση φιλοσοφικής σκέψης που δε σχετιζόταν με τη χριστιανική θεολογία και στη διάδοση και αφομοίωση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Η σχέση της ελληνικής με τη χριστιανική φιλοσοφία παρέμεινε μέχρι το τέλος βασικά αντιθετική, όπως φάνηκε και από την ησυχαστική έριδα. Παρόλ' αυτά οι βυζαντινοί φιλόσοφοι επεξεργάστηκαν την κλασική φιλοσοφική σκέψη και τη συνδύασαν με τη σκέψη των πατέρων της Εκκλησίας με ενδιαφέροντα τρόπο, μετέγραψαν τα έργα του Αριστοτέλη και τα ερμήνευσαν με πρωτότυπο τρόπο. Μάλιστα, στο τέλος αυτής της περιόδου ανέπτυξαν έντονη διαφωνία σχετικά με την υπεροχή του αριστοτελισμού ή του πλατωνισμού ως φιλοσοφικών συστημάτων. Σημαντικές ήταν και οι βυζαντινές επιδράσεις προς τη Δύση, ενώ οι ίδιοι οι Βυζαντινοί έμειναν τελικά κλειστοί στη δυτική σκέψη και τη σχολαστική φιλοσοφία.
Ο πρώτος λόγιος της Ύστερης Βυζαντινής περιόδου που ασχολήθηκε με το φιλοσοφικό στοχασμό ήταν ο Νικηφόρος Βλεμμύδης. Αυτός έγραψε ένα εγχειρίδιο λογικής και φυσικής που χρησιμοποιήθηκε ευρέως και στην Ανατολή και στη Δύση. Ακολούθησε ο σπουδαιότερος μαθητής του, ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Β' Λάσκαρης με δύο βιβλία φιλοσοφίας: τα Κοσμική δήλωσις και Tης φυσικής κοινωνίας λόγοι έξι. Στην επόμενη περίοδο, ο Γεώργιος Παχυμέρης παρέφρασε και σχολίασε το έργο του Αριστοτέλη -όπως και ο μοναχός Σοφονίας- σε ένα έργο που είχε μεγάλη διάδοση με το όνομα Φιλοσοφία του Παχυμέρους και ο Μάξιμος Πλανούδης μετέφρασε έργα του Boethius και του Θωμά του Ακινάτη.
Η σημαντικότερη προσφορά όμως ήταν αυτή των μεταγενέστερων Νικηφόρου Χούμνου, Θεόδωρου Μετοχίτη, Νικηφόρου Γρηγορά, Γεώργιου Γεμιστού ή Πλήθωνος και Γεώργιου Γεννάδιου Σχολάριου. Ο Χούμνος έγραψε κριτική για τη φιλοσοφία του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Πλωτίνου στα 9 φιλοσοφικά του έργα. Ο Μετοχίτης με το έργο του Υπομνηματισμοί πρόσφερε την πιο ευρεία επεξεργασία του έργου κλασικών φιλοσόφων και κυρίως του Αριστοτέλη, το οποίο γνώριζε καλά. Ο σπουδαιότερος από τους μαθητές του ήταν ο Νικηφόρος Γρηγοράς που χάρη στη φιλοσοφική του κατάρτιση και τα έργα που έγραψε επονομάστηκε "ο φιλόσοφος". Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο φιλοσοφικός του στοχασμός σε σχέση με την ησυχαστική έριδα και τα θεολογικά και φιλοσοφικά προβλήματα που περιείχε. Ο Πλήθων συνδέεται με μια ολόκληρη Σχολή Πλατωνιστών στο Μυστρά και το πολύκροτο έργο Περί ων Aριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεται που έγραψε στη Φλωρεντία το 1439 ήταν το έναυσμα για την οξύτερη φάση της διαμάχης Αριστοτελικών-Πλατωνιστών στο Βυζάντιο και την Ιταλία. Δίδαξε φιλοσοφία στο Μυστρά και θεωρούσε το νεοπλατωνισμό (και όχι το χριστιανισμό) ως φιλοσοφικό σύστημα που θα έφτιαχνε το ιδανικό κράτος. Γι' αυτό και υπήρξε ο ιδεολογικός αντίπαλος του τελευταίου φιλοσόφου αυτής της περιόδου, του πατριάρχη Γεννάδιου Σχολάριου, ο οποίος σχολίασε εκτενέστατα το έργο του Αριστοτέλη και λιγότερο του Πλωτίνου, αλλά και έριξε με τα ίδια του τα χέρια το έργο του Πλήθωνα Nόμοι στην πυρά μετά το θάνατό του.