Oι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ έγιναν νοητές από τους εμπνευστές, τους υποστηρικτές και τους εχθρούς τους ως νεοτερισμοί, ως απομάκρυνση από την παραδοσιακή πολιτική φιλοσοφία της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας. 'Ηδη στο Χάτι Σερίφ του 1839 γινόταν λόγος για νέες διατάξεις που θα αλλοίωναν και θα τροποποιούσαν εντελώς τις αρχαίες συνήθειες. Το παλαιό μεγαλείο της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας παρουσιαζόταν όχι ως πρότυπο μοντέλο διακυβέρνησης αλλά ως μια ένδοξη, πλην προσδιορισμένη ιστορικά και απομακρυσμένη στο χρόνο εποχή. Με αυτόν τον τρόπο οι μεταρρυθμιστές ξεχώρισαν το παρελθόν από το παρόν, άφησαν το πρώτο στο χώρο της παράδοσης και της ιστορίας και προσπάθησαν να νομιμοποιήσουν τις αξιώσεις τους να διαμορφώσουν το δεύτερο σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής τους. Τούτο δε σημαίνει πως αποτίναξαν το ιδεολογικό βάρος της παράδοσης, ούτε ότι παραγνώρισαν τη σημασία που είχαν στην πολιτική συμπεριφορά των υπηκόων αξίες, νοοτροπίες και ιεραρχίες κληροδοτημένες από το παρελθόν. 'Ετσι πολύ συχνά, άλλοτε υπό την πίεση των Ευρωπαίων και άλλοτε παγιδευμένοι στις εγγενείς αντιφάσεις της οθωμανικής κοινωνίας, κατέληξαν σε μέσες λύσεις που δυναμίτιζαν το μεταρρυθμιστικό στόχο. Oι μη μουσουλμάνοι είχαν πια ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους μουσουλμάνους, αλλά δε στρατεύονταν· δινόταν έμφαση στον "Oθωμανισμό," την έννοια της ενότητας των οθωμανών υπηκόων, αλλά οι μη μουσουλμάνοι υπάγονταν στα μιλέτ, τους δικούς τους πολιτικοθρησκευτικούς οργανισμούς. Πάντως, παρά τις αντιφάσεις και τις παλινδρομήσεις οι μεταρρυθμιστές παρέμειναν πιστοί στο νεοτεριστικό τους στόχο.

Στην περίπτωση των βαλκανικών εθνικισμών τα ιστορικά επιχειρήματα νομιμοποιούσαν τις πολιτικές επιδιώξεις του παρόντος με βάση τα "περασμένα μεγαλεία" του παρελθόντος.

Από την άλλη, οι ελίτ των βαλκάνιων χριστιανών ενέταξαν το μακρινό ιστορικό παρελθόν στον εθνικιστικό λόγο ως επιχείρημα και νομιμοποιητικό στοιχείο. Τα ιστορικά επιχειρήματα νομιμοποιούσαν τις πολιτικές επιδιώξεις του παρόντος με βάση τα "περασμένα μεγαλεία" του παρελθόντος, την ελληνική Αρχαιότητα, το Βυζάντιο ή τα βουλγαρικά Βασίλεια του Μεσαίωνα. Από τη μια ξεχώριζαν το παρόν από το παρελθόν ως πόλους μιας διαλεκτικής σχέσης και από την άλλη τα ένωναν αξεδιάλυτα, ως εκφράσεις μιας βιολογικής ή πολιτισμικής συνέχειας ακατάλυτης από το χρόνο. Oι Νέοι Oθωμανοί τέλος επεξεργάστηκαν την έννοια του "αυθεντικού Ισλάμ" ως απάντηση στη χριστιανική Ευρώπη: για τον εκμοντερνισμό της Αυτοκρατορίας δεν ήταν αναγκαία ούτε η κηδεμόνευσή της από τις Δυνάμεις ούτε η κατοχή της εξουσίας από υπάκουους στις αξιώσεις των ξένων γραφειοκράτες, αλλά αρκούσε η αξιοποίηση του φιλελεύθερου πνεύματος της ισλαμικής παράδοσης.

Στη διαμόρφωση όλων αυτών των ανησυχητικών για την ενότητα και την πολιτική τάξη της Αυτοκρατορίας ιδεολογικών στάσεων είχαν αναμφίβολα συμβάλει άθελά τους οι μεταρρυθμιστές του Τανζιμάτ. Oι εθνικιστές και ριζοσπάστες των Βαλκανίων, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, δεν είχαν απέναντί τους μια παρωχημένη, δέσμια της παράδοσης οθωμανική εξουσία, αλλά μια ομάδα κρατικών λειτουργών που προσπαθούσε να απαντήσει στα διλήμματα και τις αντιφάσεις του μοντερνισμού με τρόπο συχνά όχι ανόμοιο με τους ίδιους, έχοντας να αντιμετωπίσει, όπως κι εκείνοι, την εχθρότητα των συντηρητικών αξιωματούχων και την αδράνεια ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού, κυρίως του αγροτικού, ο οποίος παρέμενε εν πολλοίς νομιμόφρων σε πατροπαράδοτες αξίες και ταυτότητες. Παρόλα αυτά, ούτε οι αγρότες έμειναν απρόσβλητοι από τα νέα δεδομένα. Oι αγροτικές εξεγέρσεις στο Βιδίνι της Βουλγαρίας το 1850, όπως και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη στο τέλος της δεκαετίας του '50 και αργότερα το 1875, οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό στις προσδοκίες που είχαν προκαλέσει οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ.