Αγία Σοφία

Α. Γενικά

1. Για τον γνωστικό άξονα

Το εσωτερικό του ναού της Αγίας Σοφίας αποτελούσε εξίσου σημαντική καινοτομία με την αρχιτεκτονική, προκαλούσε τον θαυμασμό τόσο των συγχρόνων που άφησαν αξιόλογες περιγραφές, όσο και των σύγχρονων ερευνητών που εξακολουθούν να μελετούν το μνημείο.

Το σενάριο αυτό περιγράφει το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας στο πλαίσιο του αρχιτεκτονικού μοντέλου όπως ήταν κατά τα μεσοβυζαντινά χρόνια. Παρουσιάζεται η αρχική σύλληψη για το εσωτερικό του μνημείου, η εξέλιξη του διακόσμου (αρχιτεκτονικού, γλυπτού, ζωγραφικού/ψηφιδωτού) και η διαμόρφωση του εσωτερικού του μνημείου (επιφάνειες, δάπεδα, κατασκευές, διακοσμητικά στοιχεία κ.ά.). Στο δεδομένο νοητό μοντέλο μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την εξέλιξη του εικονογραφικού προγράμματος. Σταθμοί στην περιήγηση είναι οι «επεμβάσεις» των αυτοκρατόρων μέσα από τις οποίες αποτυπώθηκε η ιδέα για την θέση του αυτοκράτορα στην Οικουμένη και διαμορφώθηκε ένα πρότυπο χριστιανού ηγεμόνα. Τα ψηφιδωτά αποτελούν επίσης αντιπροσωπευτικά δείγματα της κωνσταντινουπολίτικης μνημειακής τέχνης, που διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην καλλιτεχνική ζωή όχι μόνο στην αυτοκρατορία, αλλά και ευρύτερα. Οι ψηφιδωτές παραστάσεις (π.χ. ο Λέων Σοφός, ο Κωνσταντίνος Θ’ Μονομάχος & Ζωή, οι μορφές επισκόπων στο κυρίως ναό κ.ά.) παρουσιάζονται επαρκώς τεκμηριωμένες και θα συνδέονται με το ιστορικό πλαίσιο βάσει των σχετικών γραπτών μαρτυριών. Επίσης μπορεί κανείς να λάβει συμπληρωματικές πληροφορίες σχετικά τη σύγχρονη έρευνα και το αναστηλωτικό έργο των αδελφών Φοσσάτι, χάρη στο οποίο αποκαλύφθηκε το σημαντικότερο μέρος των σωζόμενων παραστάσεων.

2. Για τους στόχους του γνωστικού άξονα

Ο άξονας αυτός έχει ως βασικό σκοπό να εισαγάγει τον επισκέπτη στην πολυπλοκότητα του εσωτερικού διακόσμου της Αγίας Σοφία και να αναδείξει τα διάφορα στάδια στη διαμόρφωση του εσωτερικού του ναού. Μέσα από αυτό το σενάριο ο επισκέπτης θα έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει τη σημασία του ψηφιδωτού στη βυζαντινή μνημειακή τέχνη, τις αλληλεπιδράσεις της τέχνης με τη λόγια (φιλοσοφική και θεολογική) σκέψη, τις σχέσεις των εικονογραφικών προγραμμάτων και παραστάσεων με την αυτοκρατορική ιδεολογία και τις διάφορες ιδεολογικές προεκτάσεις. Τέλος, το σενάριο επικεντρώνεται και σε τεχνικά θέματα προκειμένου να παρουσιάζει ενδιαφέροντα στοιχεία για τον τρόπο κατασκευής και συντήρησης των ψηφιδωτών και άλλων τεχνικών που ακολουθήθηκαν στο εσωτερικό διάκοσμο του μνημείου.

Β. Αναλυτικότερη παρουσίαση του γνωστικού άξονα

Στο εσωτερικό του ναού της Αγίας Σοφίας αποτυπώθηκαν τα πιο καίρια και αντιπροσωπευτικά σημεία της βυζαντινής θεολογικής και φιλοσοφικής σκέψης. Υπό αυτή την έννοια τα ψηφιδωτά και ο εικονογραφικός διάκοσμος εν γένει επηρέαζε όχι μόνο τα τεχνοτροπικά ρεύματα ανά εποχή, αλλά λειτουργούσε ως οδηγός και κανόνας για όλη τη Βυζαντινή Κοινοπολιτεία και είχαν σαφώς επίσημο χαρακτήρα.

Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ιουστινιάνειου ναού καλύπτονταν με πολύχρωμη ορθομαρμάρωση (όπως παραμένουν και σήμερα) και διακοσμούνταν με πολυάριθμους ψηφιδωτούς σταυρούς και διακοσμητικά σχέδια σε χρυσό βάθος. Ο τόσο απλός αρχικός διάκοσμος του εσωτερικού δικαιολογείται από το πολύ σύντομο χρονικό διάστημα ανέγερσης του ναού (μέσα σε πέντε μόλις χρόνια). Οι κίονες έχουν γίνει από διάφορες ποικιλίες χρωματιστού μαρμάρου και είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα ολόκληρης της εσωτερικής όψης του ναού: στο ισόγειο υπάρχουν κίονες από πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο, καθώς και κίονες από πορφυρίτη σε δεύτερη χρήση, ενώ πράσινοι κίονες κυριαρχούν στα υπερώα. Τα κιονόκρανά τους είναι από λευκό μάρμαρο. Τα μάρμαρα της Αγίας Σοφίας αποτέλεσαν αντικείμενο μεγάλου θαυμασμού από τους Βυζαντινούς.

Για το γλυπτό διάκοσμο της Αγίας Σοφίας δούλεψαν γλύπτες από τον Άγιο Πολύευκτο, ένας άλλος μεγάλων διαστάσεων ναός στην Κωνσταντινούπολη που κοσμείται με επίσης πολύ εντυπωσιακό γλυπτό διάκοσμο, στον αντίποδα όμως της αντικλασικής τεχνοτροπίας που ακολουθήθηκε στη Αγία Σοφία. Τα ανατολικά μοτίβα είναι περιορισμένα, ενώ εισάγονται τα αψιδωτά επιστύλια και τα κιονόκρανα που αποτέλεσαν κυρίαρχο χαρακτηριστικό της πρώιμης βυζαντινής αρχιτεκτονικής στην Κωνσταντινούπολη. Στο περίτεχνο γλυπτό διάκοσμο των κιονόκρανων στην Αγία Σοφία, που μέχρι σήμερα διασώζουν τα μονογράμματα του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας, παρατηρούμε πολύ ενδιαφέρουσα εναλλαγή μεταξύ ορατού και αοράτου, η οποία συνάδει με τον γενικό σχεδιασμό του μνημείου και τον τρόπο που φωτίζεται. Χάρη στα μεγαλύτερα παράθυρα, τα πολυκάνδηλα και το πλήθος των κεριών το εσωτερικό φωτιζόταν καλύτερα κατά τον 6ο αιώνα απ’ ό,τι σήμερα και η οπτική εντύπωση που θα προκαλούσε η πολύχρωμη διακόσμηση του εσωτερικού του ναού πρέπει να ήταν πολύ πιο εντυπωσιακή.

Η εξέλιξη του ζωγραφικού διακόσμου του μνημείου συνδέεται με επεμβάσεις των αυτοκρατόρων μέσα από τις οποίες αποτυπώθηκε η ιδέα για τη θέση του αυτοκράτορα στην Οικουμένη και διαμορφώθηκε ένα πρότυπο χριστιανικού ηγεμόνα. Τα ψηφιδωτά αποτελούν, επίσης, αντιπροσωπευτικά δείγμα της κωνσταντινουπολίτικης μνημειακής τέχνης, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην καλλιτεχνική ζωή της αυτοκρατορίας αλλά και ευρύτερα. Χριστολογικές και αγιολογικές εικόνες ενδέχεται να έκαναν την εμφάνισή τους στο ναό σύντομα μετά το θάνατο του Ιουστινιανού, αν λάβουμε υπόψη τις μαρτυρίες των μεταγενέστερων πηγών πηγές για σκηνές από την Καινή Διαθήκη που ιστορήθηκαν κατά παραγγελία του Ιουστίνου Β΄ (565 – 578) και για την καταστροφή αγιολογικών ψηφιδωτών από τον εικονομάχο πατριάρχη Νικήτα το 768.

Τα παλιότερα σωζόμενα εικονιστικά ψηφιδωτά στην Αγία Σοφία χρονολογούνται στην περίοδο μετά τη λήξη της Εικονομαχίας, το 843. Αυτά περιλαμβάνουν τη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα με τον αρχάγγελο Γαβριήλ στην αψίδα, που δημιουργήθηκε στα τελευταία έτη της βασιλείας του Μιχαήλ Γ΄ (842-867) και τετραπτέρυγα σεραφείμ στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου (μόνο δύο από αυτά είναι τα αυθεντικά ψηφιδωτά του 9ου πιθανότατα αιώνα, τα άλλα δύο είναι ζωγραφισμένα αντίγραφα). Για το δεύτερο μισό του 9^ου αι. διαθέτουμε γραπτές πηγές, υμνογραφικά έργά, περιγραφές (εκφράσεις) και άλλα που μαζί με τα σωζόμενα ψηφιδωτά φανερώνουν ότι εκείνη την περίοδο η Μεγάλη Εκκλησία εικονογραφήθηκε με συγκεκριμένο εικονογραφικό πρόγραμμα, στο οποίο κεντρική θέση είχαν οι απεικονίσεις με τον Χριστό υπό την έννοια του Θεού Λόγου και της Σοφίας του Θεού. Σημαντική υπήρξε ωστόσο και η θέση της Παναγίας στο όλο πρόγραμμα. Το πρόγραμμα ίσως να οφειλόταν στο έργο ή/και στην προσωπικότητα πατριάρχη Φωτίου και σε κάθε περίπτωση όμως αποτυπώνει την προεξέχουσα θέση της Παναγίας ως πολιούχου της Πόλης, ενώ οι διάφορες παραλλαγές του τύπου της Βρεφοκρατούσας δηλώνουν απερίφραστα την Ενσάρκωση του Λόγου. [ ο Φώτιος είχε συγγράψει μεταξύ άλλων και πραγματείες που συνδέονται με το θεολογικό περιεχόμενο των παραστάσεων στην Αγία Σοφία. Ο λόγιος πατριάρχης είναι κεντρικό πρόσωπο στο Σενάριο της Συνόδου, 879-880. ] Ο τρούλος του ναού πιθανώς διακοσμήθηκε επίσης τον 9ο αιώνα με μια μεγάλη παράσταση του Παντοκράτορα (το 562 υπήρχε μόνο ένας ψηφιδωτός μεγάλος σταυρός στο εσωτερικό του τρούλου). Ο Παντοκράτορας έχει καταστραφεί εντελώς αλλά στις αρχές της Οθωμανικής περιόδου, όταν η Αγία Σοφία λειτουργούσε ήδη ως τζαμί, ήταν ακόμη ορατός. Άλλα πρώιμα ψηφιδωτά, που σώζονται μόνο αποσπασματικά, βρίσκονται στα δωμάτια επάνω από το νοτιοδυτικό προστώο και στην κορυφή του νοτιοδυτικού πύργου του κεκλιμένου επιπέδου. Απεικονίζουν Δέηση, καθώς επίσης και διάφορους αγίους. Αυτά τα δωμάτια δεν είναι ανοιχτά στο κοινό, όπως άλλωστε και το μικρό σταυροειδές παρεκκλήσιο με τα σπαράγματα ψηφιδωτών, που βρίσκεται στην κορυφή της νοτιοδυτικής εξωτερικής αντηρίδας. Όλα αυτά τα μωσαϊκά χρονολογούνται πιθανότατα το αργότερο στο 10ο αιώνα.

Ωστόσο, κάποια από τα σωζόμενα ψηφιδωτά βρίσκονται στον κυρίως ναό και οι επισκέπτες μπορούν να τα δουν. Πρόκειται για τα ψηφιδωτά με παραστάσεις αυτοκρατόρων (Λέων ΣΤ΄, Αλέξανδρος, Ιουστινιανός Α΄ και Μέγας Κωνσταντίνος ως δωρητές, Ζωή και Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος, Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και Ειρήνη), για την παλαιολόγεια Δέηση στα ανατολικά του νότιου υπερώου και, τέλος, για τις ψηφιδωτές παραστάσεις επισκόπων στις επιφάνειες κάτω από τα αψιδωτά παράθυρα, στο βόρειο και νότιο μεγάλο τύμπανο.

Η διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου ολοκληρωνόταν με τα δάπεδα, τις μεταλλικές επενδύσεις των ξύλων μερών, τις φορητές εικόνες και τα υφάσματα εν είδει παραπετασμάτων ή ιερών αμφίων. Για τα στοιχεία αυτά μας έχουν σωθεί λιγοστά κατάλοιπα, πλην των δαπέδων που σώζονται στο μεγαλύτερο μέρος, ωστόσο διαθέτουμε γραπτές πηγές, οι οποίες φανερώνουν ότι η εσωτερική εμφάνιση του κτηρίου υφίστατο αρκετές αλλαγές.

Γ. Στόχοι και σημεία έμφασης του γνωστικού άξονα:

• Σχέση του εσωτερικού διακόσμου και των εικονογραφικών προγραμμάτων με τις γραπτές πηγές (περιγραφές, εκφράσεις, εγκώμια, λόγοι, έγγραφά κ.ά.) για το εσωτερικό διάκοσμο της Άγιας Σοφίας και η μελέτη των γραπτών πηγών σε σχέση με την έρευνα στο μνημείο
• Σημασία του εσωτερικού διακόσμου και η σχέση του με την αρχιτεκτονική του ναού
• Αρχικός διάκοσμος , διαρθρωμένη και σαφής παρουσίαση των φάσεων στην εξέλιξη του εικονογραφικού διακόσμου (γλυπτού και εικονογραφικού)
• Εικονογραφικό πρόγραμμα των ψηφιδωτών παραστάσεων των μεσοβυζαντινών χρόνων
• Τεχνικές κατασκευής και συντήρησης ψηφιδωτών
• Μη σωζόμενα μέρη: τα περίφημα μάρμαρα, οι επενδύσεις και οι ψηφιδωτές παραστάσεις έχουν διασωθεί αναφορές στις γραπτές πηγές ή υπάρχουν κατάλοιπα στο μνημείο
• Παρουσίαση του διακόσμου σε μη προσβάσιμα ή δυσπρόσιτα μέρη του ναού
• Επιγραφές , ακιδογραφήματα και διάφορες γραπτές μαρτυρίες στο ναό της Αγίας Σοφίας
• Δάπεδα, κινητές κατασκευές, έργα μικροτεχνίας και υφάσματα
• Φωτισμός του ναού
• Παρουσίαση των παραστάσεων σε διαφορετικά επίπεδα: σωζόμενα στοιχεία [ρεαλιστική απόδοση], επαρκώς τεκμηριωμένα [απόδοση κατά προσέγγιση] και υποθετικά στοιχεία [υποθετικές αναπαραστάσεις με σκίτσα]
• Επιρροές και ρόλος των ψηφιδωτών της Αγίας Σοφίας στη διαμόρφωση καλλιτεχνικών ρευμάτων στη βυζαντινή τέχνη

Δ. Τεκμηρίωση

Για την τεκμηρίωση αυτού του γνωστικού άξονα διαθέτουμε πλούσια βιβλιογραφία, μελέτες και ενδιαφέρουσες πηγές για τη μορφή του διακόσμου και γενικά για την οργάνωση του εσωτερικού του ναού. Η τεκμηρίωση θα βασίζεται κυρίως στην αρχαιολογικά δεδομένα (περίπου 50%), αλλά και στα πορίσματα της έρευνας (κατά 30%) και σε λιγότερο βαθμό στις πηγές και τις γραπτές μαρτυρίες (κατά 20%).

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ ΒΟΗΘΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας

Τάλμποτ-Ράις, Ντέιβιντ, Βυζαντινή Τέχνη, μτφ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Υποδομή, (Αθήνα 1994), σελ. 54-55

«Η σημαντικότερη καινοτομία της Αγίας Σοφίας είναι ίσως ότι για πρώτη φορά εδώ το κτίριο συλλαμβάνεται ως εσωτερικός χώ­ρος, σε αντιδιαστολή με ό,τι συμβαίνει με κλασικούς ναούς όπως ο Παρθενών, ή με βασιλικές όπως ο παλαιός Άγιος Πέτρος ή η Σάντα Μαρία Ματζόρε στη Ρώμη. Παρά την αδιαμφισβήτητη επι­βλητικότητα του εξωτερικού της, η μεγάλη δόξα και φήμη της Αγίας Σοφίας οφείλεται στο εσωτερικό της, όπου οι επίγειες σκέ­ψεις εξανεμίζονταν και ο πιστός ένιωθε την ψυχή του να φτερου­γίζει προς τον ουρανό. Η χριστιανική αντίληψη ότι σημασία δεν έχει τόσο η εξωτερική επίφαση όσο η εσωτερική αλήθεια είχε επηρεάσει σαφώς το συνολικό διακοσμητικό σχέδιο της Αγίας Σοφίας. Από την αρχική διακόσμηση του ναού σώζονται πάντως μόνο κιονόκρανα, ορθομαρμαρώσεις και πολύχρωμες ζωφόροι (τα ψηφιδωτά είναι μεταγενέστερα), ενώ άλλες λεπτομέρειες, όπως τα ασημένια εικονοστάσια, τα μεταξωτά καλύμματα και τα πολύτιμα σκεύη στην αγία τράπεζα, μπορεί ίσως κανείς να τα προσθέσει στη σημερινή εικόνα με τη φαντασία του.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα γνωρίσματα της Αγίας Σοφίας ήταν η κάτοψη της, ή μάλλον ο τρόπος με τον οποίο η κάτο­ψη της διαπλέκεται με το εποικοδόμημα. Ενώ η βασική ιδέα της τρίκλιτης βασιλικής διατηρείται, οι μονότονες σειρές κιόνων πλουτίζονται με πεσσούς, που στηρίζουν τον τρούλο. Η «μετάβαση» από την τετράγωνη βάση στον σφαιρικό τρούλο θα γίνεται στο εξής είτε με τη βοήθεια λοφίων (σφαιρικών τριγώνων όπως εκείνα της Αγίας Σοφίας), είτε με τη χρήση ενώτιων (είδος αψί­δων στις γωνίες του τετραγώνου). Στον νέο αυτό τύπο εκκλησίας, ο μακρόστενος χώρος της βασιλικής συνδυάζεται αρμονικά με τη σφαιρικότητα του τρούλου. Την ίδια περίπου εποχή, κάνουν την εμφάνιση τους και εκκλησίες με δύο, τρεις, ή περισσότερους τρούλους. Έτσι, στην Αγία Ειρήνη της Κωνσταντινούπολης οι τρούλοι είναι δύο, ενώ στους Αγίους Αποστόλους, επίσης στην Κωνσταντινούπολη, πέντε (από ένας σε κάθε απόληξη του σταυρού κι ένας στο κέντρο). Σε μια άλλη εκκλησία της Ιουστινιάνειας περιόδου, τον Άγιο Ιωάννη στην Έφεσο, οι τρούλοι έχουν γίνει έξι, με την προσθήκη ενός ακόμη πάνω από το μεσαίο κλίτος. Γενικότερα πάντως, μπορεί κανείς να πει ότι οι μεταγενέστερες εξελίξεις στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποσκοπούσαν στην ενίσχυση του στοιχείου της οικειότητας μάλλον παρά της μεγαλοπρέπειας

…

Προστάτης των τεχνών φαίνεται ότι υπήρξε και ο Ιουστίνος Β' (567-78), διάδοχος του Ιουστινιανού. Ορισμένα από τα ψηφιδωτά που έχει φέρει στο φως το Αμερικανικό Βυζαντινό Ινστιτούτο στην Αγία Σοφία έχουν αποδοθεί σε δικές του βελτιωτικές επεμβάσεις. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν, εξάλλου, και πολύτιμα αντικείμενα που ο Ιουστίνος Β' έστελνε ως δώρα έξω από τα όρια της αυτοκρατορίας, όπως μια επισμαλτωμένη λειψανοθήκη σε μια μονή του Πουατιέ, στη Γαλλία, ή ένας ασημένιος σταυρός με ανάγλυφες διακοσμήσεις, που προοριζόταν για τον πάπα (σήμερα στο Βατικανό, με έντονα όμως ίχνη από επανειλημμένες συντηρήσεις) … Το ύφος των διακοσμήσεων τους δείχνει ότι πρόκειται για έργα καλλιτέχνη εκπαιδευμένου στη Συρία, ο οποίος όμως, όπως προκύπτει και από ένα είδος σφραγίδας που φέρουν, δούλευε στην πρωτεύουσα για λογαριασμό των αυτοκρατορικών εργαστηρίων.»

Ψηφιδωτά μεσοβυζαντινής περιόδου

Kostenec Jan, «Αγία Σοφία (Ayasofya Müzesi) », Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη, http://www.ehw.gr/l.aspx?id=11761

Από το λήμμα της ΕΜΕ για την Αγία Σοφία, σύντομη απαρίθμηση και περιγραφή των αυτοκρατορικών ψηφιδωτών παραστάσεων στο ναό:

«Ένα θαυμάσιο μωσαϊκό του 10ου αιώνα στο τύμπανο πάνω από τη θύρα που οδηγεί από το νοτιοδυτικό προστώο στον εσωνάρθηκα απεικονίζει τη Θεοτόκο ένθρονη, Βρεφοκαρατούσα, πλαισιωμένη από το Μέγα Κωνσταντίνο και τον Ιουστινιανό Α΄, οι οποίοι προσφέρουν τα ομοιώματα της πόλης της Κωνσταντινούπολης και του ναού της Αγίας Σοφίας, αντίστοιχα. Πηγαίνοντας προς το εσωτερικό του ναού, μπορεί κανείς να θαυμάσει το ψηφιδωτό πάνω από τη Βασίλειο Πύλη, που χρονολογείται στα τέλη του 9ου με αρχές του 10ου αιώνα. Απεικονίζει πιθανότατα τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ σε στάση προσκύνησης μπροστά στον ένθρονο Χριστό. Ο Χριστός κρατά ένα ανοικτό βιβλίο στο οποίο αναγράφονται οι λέξεις: «Ειρήνη υμίν. Εγώ ειμί το Φως του Κόσμου» και πλαισιώνεται από δύο μετάλλια με τις μορφές της Θεοτόκου και του αρχαγγέλου Γαβριήλ.

Ακόμα περισσότερα εικονιστικά ψηφιδωτά βρίσκονται στα υπερώα. Στο βόρειο υπερώο υπάρχει ένα σχετικά μικρού μεγέθους ψηφιδωτό που εικονίζει τον αυτοκράτορα Αλέξανδρο (912-913), ενώ στο νότιο υπερώο σώζονται τρία ακόμη ψηφιδωτά. Ο Αλέξανδρος εικονίζεται όρθιος, φορώντας αυτοκρατορικό μανδύα και ιμάτιο, πορφυρά υποδήματα διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους και ψηλό στέμμα. Όσο για τα ψηφιδωτά του νότιου υπερώου, αυτό της Δέησης είναι το μεγαλύτερο και πλέον όψιμο ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας. Χρονολογείται στα τέλη του 13ου ή στο 14ο αιώνα και εικονίζει τη Θεοτόκο και τον Άγιο Ιωάννη το Βαπτιστή να δέονται στο Χριστό για τη σωτηρία του ανθρώπου. Στο ανατολικό άκρο του νότιου υπερώου βρίσκονται δύο αυτοκρατορικά ψηφιδωτά. Το πρωιμότερο από αυτά εικονίζει το Χριστό ένθρονο ανάμεσα στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ΄ και την αυτοκράτειρα Ζωή. Το αυτοκρατορικό ζεύγος του 11ου αιώνα απεικονίζεται κατ’ ενώπιον, με επίσημο ένδυμα, και προσφέρει δωρέες (ειλητό, που συμβολίζει τα προνόμια, και χρήματα). Είναι πιθανό ότι αρχικά εικονιζόταν στο ψηφιδωτό ένας από τους προηγούμενους συζύγους της Ζωής (ο Ρωμανός Γ΄ ή ο Μιχαήλ Δ΄) και ότι αντικαταστάθηκε αργότερα με το πορτρέτο του Κωνσταντίνου Θ΄. Το τελευταίο από τα αυτοκρατορικά ψηφιδωτά στο νότιο υπερώο αποτελούσε χορηγία του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού στις αρχές του 12ου αιώνα. Πρόκειται για ένα πορτρέτο του ιδίου και της συζύγου του Ειρήνης που στέκονται εκατέρωθεν της Θεοτόκου με το Βρέφος και έναν πλαϊνό πίνακα που εικονίζει το γιο τους Αλέξιο. Είναι παρόμοιο με το ψηφιδωτό του Κωνσταντίνου Θ΄ και της Ζωής, αν και λιγότερο φυσιοκρατικό και περισσότερο σχηματικό. Τέλος, ψηφιδωτά διακοσμούν τις επιφάνειες κάτω από τα αψιδωτά παράθυρα, στο βόρειο και νότιο μεγάλο τύμπανο. Υπάρχουν σειρές ψηφιδωτών με επισκόπους (ανάμεσα σε εκείνα που σώζονται σε καλή κατάσταση περιλαμβάνονται ο άγιος Ιγνάτιος Κωνσταντινουπόλεως, ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος και ο άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος από την Αντιόχεια), καθένας από τους οποίους κρατά έναν κώδικα και κάνει τη χειρονομία ευλογίας.»

Από την περιγραφή του Προκόπιου για το εσωτερικό του ναού

«Θα έλεγες ότι ο χώρος δεν φωταγωγείται από έξω από τον ήλιο, αλλά ότι η φεγγοβολή είχε την πηγή της στο εσωτερικό του ναού.»

Προκόπιος, Περί Κτισμάτων, Α, α, 54

«Με καθαρό χρυσάφι έχει καλυφθή ολόκληρη η οροφή, συνδυάζοντας το μεγαλείο με το κάλλος, υπερισχύει όμως η λάμψη από τα μάρμαρα, όπου αντανακλάται στο χρυσάφι»

Προκόπιος, Περί Κτισμάτων, Α, α, 54

Παύλος Σιλεντιάριος, Απόσπασμα από την περιγραφή του Άμβωνος της Αγίας Σοφίας

«Αλλά πώς θα μπορούσε κανείς να εξυμνήσει τη γενναιόδωρη αναστήλωση του ναού, ποιος είναι σε θέση να περιγράψει την αριστουργηματική σοφία του πολύσκηπτρου βασιλιά; Αυτό λοιπόν, σκηπτροφόρε, θα το αναθέσω στην επιδεξιότητα του τεχνίτη κι εγώ θα καταπιαστώ αμέσως με το αποτέλεσμα των δικών σου πολύμοχθων έργων, καθώς αντικρίζω το νεόκτιστο ιερό, πάνω στο οποίο ο θεϊκός έρωτας ελκύει κάθε βλέμμα. Καθένας που υψώνει τα μάτια στον ολοφώτεινο ουρανό δε νιώθει δυσφορία, όταν έπειτα χαμηλώνει το βλέμμα και αντικρίζει το κομψό κυκλικό λιβάδι, πάνω από το οποίο απλώνεται ο έναστρος θόλος. Αλλά στρέφει το βλέμμα του πάνω στους καταπράσινους λόφους και χαίρεται να ατενίζει τους ορμητικούς χειμάρρους και τις ανθισμένες όχθες.»

Σιλεντιάριος Παύλος (6ος αιώνας): αξιωματούχος του Ιουστινιανού (πριμικήριος των σιλεντιαρίων) και ποιητής. Συνέθεσε έκφραση του ναού της Αγίας Σοφίας σε εξάμετρους στίχους και 80 ερωτικά επιγράμματα που έχουν περιληφθεί στην Παλατινή Ανθολογία.

P. Friedlaender, Johannes von Gaza und Paulus Silentiarius, Kunstbeschreibungen justinianischer Zeit, Λιψία 1912 (ανατύπωση Λιψία 1969), στίχ. 279-290.

http://www.ime.gr/projects/cooperations/byzantine_literature/gr/400/405p1.html

« Η έκφραση είναι η πιστή περιγραφή ενός μνημείου, προσώπου ή τόπου ή η αναπαράσταση ενός γεγονότος και γράφεται είτε σε πεζό είτε σε έμμετρο λόγο. Το είδος αυτό πέρασε από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο μέσω της διδασκαλίας της ρητορικής. Οι έμμετρες εκφράσεις είναι είτε αυτοτελή δημιουργήματα είτε τμήματα μεγαλύτερων επικών ποιημάτων με μυθολογικό ή εγκωμιαστικό χαρακτήρα .… Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της αυτοτελούς επικής έκφρασης την ίδια εποχή είναι και ο Παύλος Σιλεντιάριος. Σε ένα ποίημα 900 εξάμετρων στίχων, που συνέθεσε κατόπιν παραγγελίας του Ιουστινιανού, επ' ευκαιρία των νέων εγκαινίων του ναού (562) μετά την ανέγερση του τρούλου που είχε πέσει στο σεισμό του 558, περιγράφει το ναό της Αγίας Σοφίας. Λίγο αργότερα ο ίδιος ποιητής συνέθεσε την έκφραση του μεγάλου άμβωνα της ίδιας εκκλησίας.»