Αγία Σοφία

Α. Γενικά

1. Για τον γνωστικό άξονα

Στις 15 Σεπτεμβρίου 1261 ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος εστέφθη αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία, ένα μήνα μετά την ανάκτηση της βυζαντινής πρωτεύουσας, ιδρύοντας την τελευταία βυζαντινή δυναστεία των Παλαιολόγων. Πρόκειται για τη δεύτερη στέψη του Μιχαήλ Η, καθώς η πρώτη είχε γίνει δύο χρόνια νωρίτερα στην Νίκαια, την πρωτεύουσα της «εξόριστης αυτοκρατορίας». Το γεγονός της δεύτερης και πλέον επίσημης στέψης συνδέεται άμεσα με την ανακατάληψη της Κωνσταντινόπουλης, το τέλος της Λατινοκρατίας, και θέτει την αρχή μιας νέας περιόδου στη Βυζαντινή ιστορία. Για τα γεγονότα σχετικά με την στέψη μας σώζονται λίγα στοιχεία στις σύγχρονες πηγές, που μας επιτρέπουν την αναπαράσταση της τελετή κατά προσέγγιση. Οι γνώσεις μας για την εποχή, τις πολιτικές εξελίξεις και τις ιδεολογικές προεκτάσεις είναι πλούσια τεκμηριωμένες, ενώ διαθέτουμε και παρεμφερή στοιχεία για τις στέψεις των βυζαντινών αυτοκρατόρων στην Κ/πολη γενικά και στην Αγία Σοφία ειδικά. Η σύγχρονη έρευνα έχει προχωρήσει σε αναλυτικές και πολύπλευρες αναγνώσεις των τελετών όπως η στέψη του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου το 1261, βάσει των οποίων θα αναπτυχθεί και το σενάριο ως ένα γεγονός-σταθμός.

2. Για τους στόχους του γνωστικού άξονα

Στον άξονα αυτό περιγράφεται το γεγονός μέσα από τις πηγές και θα παρουσιαστούν οι τελετές που έλαβαν χώρα κατά τη στέψη του αυτοκράτορα. Θα παρουσιαστεί η θεσμική διάσταση του χώρου και ο κεντρικός του ρόλος για την αυτοκρατορική ιδεολογία του Βυζαντίου. Η στέψη στη Μεγάλη Εκκλησία ακολουθεί συγκεκριμένο τυπικό και έχει χαρακτήρα επικύρωσης του αυτοκρατορικού θεσμού, καθώς ηγεμόνες που δεν είχαν στεφθεί στην Μεγάλη Εκκλησία δεν διέθεταν το ίδιο κύρος, πόσο μάλλον όταν ο αυτοκράτορας ήθελε να οριστικοποιήσει επίσημα τη δυναστική αλλαγή. Επιπλέον, θα δοθεί στον επισκέπτη η ευκαιρία να αντιληφθεί τη σημασία του γεγονότος αυτού για την αναστήλωση της αυτοκρατορίας (που ξεκίνησε με την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης τον Αύγουστο του 1261) και την προσπάθεια του Μιχαήλ να προβληθεί ως Νέος Κωνσταντίνος. Με αφηγηματικό τρόπο θα αναλυθεί το πολιτικό παρασκήνιο κατά την δυναστική αλλαγή, με την απομάκρυνση του νόμιμου διαδόχου Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη και την προβολή του Μιχαήλ Παλαιολόγου.

Β. Αναλυτικότερη παρουσίαση του γνωστικού άξονα

1. Ιστορικό πλαίσιο και γεγονότα σχετικά με την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης

Το μεγάλο γεγονός, η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, πάγιος στόχος της πολιτικής της Νίκαιας, συνέβη αιφνίδια το καλοκαίρι του 1261, όταν ο στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος μπήκε με μικρή στρατιωτική δύναμη στην αφύλακτη πρωτεύουσα. Ο Μιχαήλ Η΄ εισήλθε στην πόλη με επισημότητα και εν πομπή στις 15 Αυγούστου, υπό τις ενθουσιώδεις ζητωκραυγές του συγκεντρωμένου λαού. Τον Σεπτέμβριο του 1261 ο πατριάρχης έστεψε τον Μιχαήλ Η΄ και τη σύζυγό του Θεοδώρα στην Αγία Σοφία. Ο ηλικίας τριών χρονών γιος του Ανδρόνικος, ως διάδοχος του θρόνου, ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας. Ο νόμιμος αυτοκράτορας Ιωάννης Δ΄ παραγκωνίστηκε από τις τελετές αυτές και λίγους μήνες αργότερα τυφλώθηκε και εκτοπίστηκε από τον Μιχαήλ. Οι εξελίξεις κατά την διάρκεια της ανακατάληψης της πόλεις και την εδραίωση της εξουσίας του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου περιλάμβαναν συμφωνίες με Γεννουάτες που στήριξαν το βυζαντινό αυτοκράτορα προκειμένου να κερδίσουν την εύνοιά του και να αποσπάσουν προνόμια εις βάρους του κοινού αντιπάλου, της Βενετίας. Επίσης, ο κλήρος έλαβε σημαντικό ρόλο στα γεγονότα και διχάστηκε σχετικά με την απομάκρυνση του ανήλικου νόμιμου Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη. Πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε η προσωπικότητα του πατριάρχη Αρσένιου Αυτωρειανού, ο οποίος παρείχε την υποστήριξη τους στον Μιχαηλ Η, αλλά ισορροπώντας με τη διαφύλαξη των συμφερόντων της δυναστείας των Λασκάρεων.

Στις 15 Σεπτεμβρίου 1261 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος στέφθηκε αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία, ένα μήνα μετά την ανάκτηση της βυζαντινής πρωτεύουσας, ιδρύοντας την τελευταία βυζαντινή δυναστεία των Παλαιολόγων. Στο σενάριο θα περιγραφεί το γεγονός μέσα από τις πηγές και θα παρουσιαστούν οι τελετές που έλαβαν χώρα κατά τη στέψη του αυτοκράτορα. Επίσης, θα γίνει αναφορά στη στέψη του Βασίλειου Α’ που έλαβε χώρα στο ίδιο ναό τέσσερις αιώνες νωρίτερα και σηματοδότησε την ίδρυση της Μακεδονικής δυναστείας [σύνδεση με το σενάριο της Συνόδου].

Η ανακατάληψη της βυζαντινής πρωτεύουσας ήταν ο σημαντικότερος στόχος του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου. Χαρακτηριστικά για την ιδεολογική και θρησκευτική προέκταση της των γεγονότων του 1261 είναι τα νομίσματα που κόπηκαν για την περίπτωση αυτή, που απεικονίζουν στην πρόσθια όψη τον Mιχαήλ H΄Παλαιολόγο με τον προστάτη του, Aρχάγγελο Mιχαήλ, να στέφεται από τον Xριστό, ενώ στην οπίσθια όψη απεικονίζεται η Πόλη, που συμβολίζεται με τα τείχη της, από τα οποία προβάλλει η Θεοτόκος

Επόμενος στόχος του Μιχαήλ H΄ ήταν η εδραίωση της δυναστείας του στο θρόνο της αυτοκρατορίας. Αυτό όμως δεν ήταν δυνατόν όσο δεν είχε την πλήρη υποστήριξη της Εκκλησίας, η οποία τελούσε διχασμένη για το ζήτημα της νομιμότητας του πατριάρχη Νικηφόρου B΄. Προκειμένου να επανέλθει η ομόνοια στους κόλπους της Εκκλησίας ο Mιχαήλ H΄Παλαιολόγος αποφάσισε να ανακαλέσει τον Αρσένιο Αυτωρειανό στον πατριαρχικό θρόνο, ελπίζοντας, όπως παρατηρεί ο Γεώργιος Παχυμέρης, να καταφέρει να τον ξεγελάσει για τις πραγματικές του προθέσεις. O Αρσένιος Αυτωρειανός εκλέχθηκε έτσι για δεύτερη φορά πατριάρχης το φθινόπωρο του 1261 και τέλεσε τη δεύτερη στέψη του Μιχαήλ H΄Παλαιολόγου στην Αγία Σοφία. Μετά τις εξελίξεις αυτές ο Μιχαήλ H΄Παλαιολόγος διέταξε την τύφλωση του ανήλικου διαδόχου Ιωάννη Δ΄Λάσκαρη, η οποία έγινε στις 25 Δεκεμβρίου 1261. Όταν ο πατριάρχης Aρσένιος πληροφορήθηκε το γεγονός, συγκάλεσε τη σύνοδο των ιεραρχών και αφόρισε τον αυτοκράτορα Mιχαήλ H΄Παλαιολόγο (αρχές 1262). Όλες οι προσπάθειες του Mιχαήλ H΄Παλαιολόγου να συμφιλιωθεί με τον Αρσένιο απέτυχαν.

2. Δράση και γεγονότα στην Αγία Σοφία

Η δράση λαμβάνει χώρα στο κυρίως ναό και στο ιερό. Οι προετοιμασίες για τη στέψη πραγματοποιήθηκαν από τις 25 Ιουλίου έως τα Χριστούγεννα του 1261. Σύμφωνα με τις πηγές ο ναός αναστηλώθηκε, αφαιρέθηκαν όλες οι παρεμβάσεις που είχαν γίνει από τους Λατίνους και έγιναν εκτεταμένα έργα αποκατάστασης σύμφωνα με την προηγούμενη μορφή που είχε το μνημείο κατά τη μεσοβυζαντινή εποχή. Επίσης, με εντολή του Μιχαήλ Η’ έγιναν κάποιες σημαντικές επεμβάσεις και προσθήκες, στις οποίες αποτυπώνονται τόσο οι προσωπικές προτιμήσεις του νέου αυτοκράτορα ως προς το θρησκευτικό και το ιδεολογικό υπόβαθρο των νέων παραστάσεων (Δέησις, Θεοτόκος κ.ά.), όσο και το πνεύμα και τις εικονογραφικές αντιλήψεις της εποχής. Εκτός από τα μεγάλα ψηφιδωτά, όπως η Δέησις στο νότιο υπερώο, στο ναό της Αγίας Σοφίας τοποθετήθηκαν, όπως μας πληροφορούν οι πηγές, και κάποιες φορητές εικόνες.

Ως προς την ακριβή τεκμηρίωση η ανάπτυξη του σεναρίου βασίζεται στις πηγές που περιγράφουν τα γεγονότα (Παχυμέρης, Ακροπολίτης, Ολόβωλος), ενώ γενικά στοιχεία για την τελετή της στέψης και τους χώρους της Αγίας Σοφίας θα αντληθούν από άλλες πηγές (εκφράσεις, περιγραφές, εγκώμια, περιηγήσεις κ.ά.). Στο πλαίσιο της γενικής ερμηνείας της στέψης στην Αγία Σοφία θα γίνει αναφορά στον «ομφαλό», το ψηφιδωτό δάπεδο στο κυρίως ναό, το οποίο σύμφωνα με τις παραδόσεις θεωρείτο το κέντρο της Οικουμένης και ήταν η θέση στην οποία τοποθετείτο ο θρόνος του βυζαντινού αυτοκράτορα και τελείτο και η στέψη.

Γ. Στόχοι και σημεία έμφασης του γνωστικού άξονα:

• Παρουσίαση της θεσμικής διάστασης του χώρου και του κεντρικού του ρόλου για την αυτοκρατορική ιδεολογία του Βυζαντίου. Η στέψη στη Μεγάλη Εκκλησία ακολουθεί συγκεκριμένο τυπικό και έχει χαρακτήρα επικύρωσης του αυτοκρατορικού θεσμού, καθώς ηγεμόνες που δεν είχαν στεφθεί στη Μεγάλη Εκκλησία δεν διέθεταν το ίδιο κύρος.
• Ο συμβολισμός των χώρων στην Αγία Σοφία και η τελετή της στέψης
• Τονισμός της σημασίας του γεγονότος για την αναστήλωση της αυτοκρατορίας (που ξεκίνησε με την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης τον Αύγουστο του 1261).
• Σύνδεση με την προσπάθεια του Μιχαήλ να προβληθεί ως Νέος Κωνσταντίνος.
• Φωτισμός του πολιτικού παρασκηνίου κατά τη δυναστική αλλαγή, με την απομάκρυνση του νόμιμου διαδόχου Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη και την προβολή του Μιχαήλ Παλαιολόγου και της οικογένειάς του, ώστε να εδραιωθεί η δυναστεία του.
• Οι «αναστήλωση» της Αγίας Σοφίας και της Κωνσταντινουπολη, η προετοιμασία της στέψης και η αλλαγές στο μνημείο [ σύνδεση με το Σενάριο 3]
• Η παρουσίαση της στέψης στο πλαίσιο του θριάμβου του Μιχαήλ Η’

Ε. Τεκμηρίωση:

Στην τεκμηρίωση του γνωστικού άξονα χρησιμοποιήθηκαν κατά κύριο λόγο οι σχετικές με το γεγονός γραπτές μαρτυρίες. Για την παρουσίαση του ιστορικού πλαισίου το σενάριο θα βασίζεται στην ιστορική έρευνα. Η αναπαράσταση του χώρου θα αντλεί στοιχεία από τα αρχαιολογικά δεδομένα, από τις πηγές και την σχετικά έρευνα για τις στέψει των βυζαντινών αυτοκρατόρων.

Η τεκμηρίωση του σεναρίου θα βασίζεται κυρίως στις πηγές και τη ιστορική έρευνα (κατά 80 %) και σε λιγότερο αρχαιολογικά δεδομένα (κατά 20%).

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ ΒΟΗΘΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Γεώργιος Παχυμέρης για τη στέψη του Μιχαήλ Παλαιολόγου στην Αγία Σοφία

Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, (Μετάφραση)

2. Πώς ο πατριάρχης [Αρσένιος Αυτωρειανός] που είχε αναλάβει ξανά το αξίωμά του εισήλθε στην πόλη και έστεψε ξανά τον αυτοκράτορα.

Ο αυτοκράτορας και η σύνοδος απέστειλαν αγγελιοφόρους εκεί [στη θέση «Τα Ρουφίνου», στην περιφέρεια της Κ/πολης, όπου στάθηκε ο πατριάρχης καθ’ οδόν προς την Πόλη] με ερωτήσεις για τα διάφορα ζητήματα που ήταν να συζητηθούν. Ο πατριάρχης με κάποια συμφώνησε, ενώ για άλλα υποσχέθηκε [ότι θα συμφωνήσει αργότερα], και στη συνέχεια ξεκίνησε γρήγορα, εισήλθε στην Πόλη και αφού όλοι εκδήλωσαν την εμπιστοσύνη και την έγκρισή τους, ανέλαβε τη Μεγάλη Εκκλησία. Ο αυτοκράτορας πρώτος ζήτησε [από τον πατριάρχη] συγνώμη για ό,τι είχε κάνει και τού απέδωσε [τις προσήκωσες] τιμές, ενώ στην Εκκλησία δώρισε όλα τα έσοδά της. [Στη συνέχεια] ο αυτοκράτορας αποκατάστησε την πρότερη μορφή της Αγίας Σοφίας, η οποία είχε υποστεί πολλές αλλοιώσεις από τους Ιταλούς [κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας]. Τοποθέτησε αρμόδιο για το έργο αυτό τον μοναχό Ρουχά, άνδρα δραστήριο και ικανός, ο οποίος με έξοδα του αυτοκράτορα απεκατέστησε το βήμα, τον άμβωνα, τη σολέα και άλλα στις βασιλικές εξόδους. Επίσης, ευπρέπισε και έντυσε το ναό με ιερά άμφια και σκεύη. Επιπλέον, όρισε χωριά [και γη] στην Εκκλησία, ενώ άλλα χωριά παραχώρησε στους ιερείς [στον κλήρο της Αγίας Σοφίας] για να μη αμελήσουν το έργο τους μεριμνώντας για τα απαραίτητα προς το ζην.

Ο πατριάρχης δέχθηκε όλα τα αυτά ως δωρεά προς τον Θεό, και προσωπικά ευχαρίστησε τον αυτοκράτορα, όπως αν τα δώρα είναι προς τον ίδιον. Γι’ αυτό συμφώνησε να στέψει τον κτήτορα [που έδινε τα δώρα], λησμονώντας όσα είχε κάνει στους αριχερείες. Σχετικά με τους χειροτονημένους από τον Νικηφόρο ο πατριάρχης τους αναγνώρισε την ιεροσύνη και τα δικαιώματα, με μόνη εξαίρεση το δικαίωμα να συλλειτουργούν [μαζί του], ενώ σε όλα τα υπόλοιπα δεν υπήρξε διαφοροποίηση εκείνος έλεγε ότι οι άλλοι θεωρούσαν πως όσα είχαν κάνει εναντίων του ήταν δίκαια, και αν τώρα τους δεχόταν σε κοινωνία μπροστά στον ιερό βήμα [να συλλειτουργήσουν], θα ήταν σαν να συμφωνούσε με τους ισχυρισμούς τους. Όταν έπρεπε να συζητήσουν τα περί της δεύτερης στέψης του αυτοκράτορα, ο πατριάρχης δέχθηκε πρόθυμα. Και πράγματι όταν έφτασε η μεγάλη μέρα [κατά άλλη ανάγνωση εκείνη η Κυριακή («η των ημερών κυρία παρήν»)] ο πατριάρχης τέλεσε μεγαλοπρεπώς τη στέψη του αυτοκράτορα στο ιερό ναό. Για τον Ιωάννη [Δ’ Λάσκαρι] δεν έγινε απολύτως καμία μνεία, αλλά μάλλον περισσότερος λόγος γινόταν για τον καίσαρα Αλέξιο [Στρατηγόπουλο], επειδή εκείνος ήταν που πήρε πίσω την Πόλη, κι έτσι είχε την τιμή, το όνομά του να μνημονεύεται στις κοινές δεήσεις μετά τα ονόματα των αυτοκρατόρων και του πατριάρχη.

Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques 1-2, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 24/1-2, Paris 1984, ΙΙΙ, 2, σ.233

Παχυμέρης Γεώργιος (13ος-αρχές 14ου αιώνα): βυζαντινός λόγιος. Γεννήθηκε και σπούδασε στη Νίκαια κοντά στο Γεώργιο Ακροπολίτη. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, το 1261, ήρθε στην Πόλη και σταδιοδρόμησε ως αξιωματούχος του Πατριαρχείου. Είχε στενές επαφές και με την αυτοκρατορική αυλή. Παράλληλα άσκησε και διδακτικό έργο ως διδάσκαλος της ρητορικής, της φιλοσοφίας και των μαθηματικών επιστημών. Έγραψε ιστορία που συνεχίζει την ιστορία του δασκάλου Γεωργίου Ακροπολίτη. Ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, έγραψε προγυμνάσματα και επιστολές, από τις οποίες όμως σώζονται ελάχιστες, καθώς και ένα εγχειρίδιο για τις μαθηματικές επιστήμες. Υπήρξε επίσης σημαντικός θεολόγος.

Η αποκατάσταση της Κ/πολης και της Αγίας Σοφίας επί Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου

Talbot, Alice-Mary. "The Restoration of Constantinople under Michael VIII." Dumbarton Oaks Papers 47 (1993), pp. 243-61.

Σελ. 243

«On 15 August 1261, the Feastday of the Dormition of the Virgin, Michad VIII Palaiоlogos made his triumphal entry into Constantinople, restoring Byzantine rule there after 57 years of occupation by French and Italian Crusaders. As he made his stately procession through the streets of the city which he was viewing for the first time, he must have been dismayed by the ruinous condition of the capital which had undergone grievous destruction during the previous decades.»

Σελ. 251-2

«Another pressing consideration for Michael in 1261 was the restoration of Hagia Sophia in preparation for his coronation. He had already been crowned at Nicaea in 1259, but. was anxious to be crowned a second time in Constantinople since he was all too conscious of his delicate position as a usurper. As mentioned above, the emperor commissioned a monk named Rouchas to prepare the cathedral for its return to the Byzantine rite, presumably removing church furniture added by the Latins, and restoring the ambo, solea, and bema to their original positions. Pachymeres adds that the emperor "reconstructed other parts [of Hagia Sophia] with imperial funds. Then he restored the holy sanctuary to a more glorious state with (gifts of) sacred textiles and vessels." The basic refurbishing was completed very quickly in rime for Michael's coronation in the autumn of 1261, but beautification on of the cathedral must, haw continued throughout his reign. In 1265-66, for example, the patriarch Germanos III ordered the manufacture of a peplos depicting Michael as the "new Constantine" which hung between two porphyry columns at the west end of the church. The emperor in turn commissioned a representation of the three patriarchs named Germanos which was displayed to the right of the Horaiai Pylai or "Beautiful Doors," it is unclear whether this work of art was a mosaic fresco, or testile. It has further been suggested by art historians such as J. Beckwith, O. Demus, and R. Cormack that the exquisite Deesis mosaic panel in the south gallery of Hagia Sophia was created at the behest of the emperor as a kind of thank offering soon after his entry into Constantinople. Cormack also raises the possibility that there was a small donor figure (presumably Michael VIII) in the lower part of the panel, which has long since been destroyed.»

Ανακατάληψη Κωνσταντινούπολης, 1261

Για παραπομπή: Κυρίτσης Δημήτρης, «Ανακατάληψη Κωνσταντινούπολης, 1261», 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη URL: http://www.ehw.gr/l.aspx?id=10822

«Η άλωση της λατινοκρατούμενης (από το 1204) Κωνσταντινούπολης από το στρατό της λεγόμενης Αυτοκρατορίας της Νίκαιας το 1261 χαρακτηρίζεται γενικά στη βιβλιογραφία ως ανακατάληψη. Ο όρος προϋποθέτει την αποδοχή πως το κράτος της Νίκαιας αντιπροσωπεύει σε επαρκή βαθμό την πολιτική συνέχεια, στην εξορία, της προ του 1204 Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αντίθετα από τη λατινική «αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης».

Το καλοκαίρι του 1261, κατ’ εντολήν του αυτοκράτορα, ο καίσαρας Αλέξιος Στρατηγόπουλος διαπεραιώθηκε από τη Μικρά Ασία στην Καλλίπολη της Θράκης, επικεφαλής ενός σώματος περίπου 800 Ρωμαίων και Κουμάνων στρατιωτών. …

Η θριαμβευτική είσοδος του Μιχαήλ Η΄ στην Κωνσταντινούπολη έγινε με επίσημο τρόπο στις 15 Αυγούστου του ίδιου έτους. Τόσο η επιλογή της ημέρας (γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου για τη χριστιανική εκκλησία) όσο και ο έντονα θρησκευτικός χαρακτήρας της τελετής (ο αυτοκράτορας εισήλθε στην Πόλη από τη Χρυσή Πύλη πεζός, ενώ προπορευόταν σε άμαξα η εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας) δείχνουν την προσπάθεια του Μιχαήλ να παρουσιάσει την ανακατάληψη ως θεία παραχώρηση, και τον εαυτό του ως φορέα θείας εύνοιας. Στην ίδια κατεύθυνση βρισκόταν και η κοπή χρυσών υπερπύρων με έναν εντελώς νέο εικονογραφικό τύπο: στη μία όψη εικονίζεται η Θεοτόκος Βλαχερνίτισσα μέσα στα τείχη της Κωνσταντινούπολης, ενώ στην άλλη ο αυτοκράτορας γονατιστός μπρος στο Χριστό.8

Η έδρα του αυτοκράτορα και του Πατριαρχείου μεταφέρθηκε, αυτονόητα, στην ανακαταληφθείσα Κωνσταντινούπολη. Επίσης στην Κωνσταντινούπολη εγκαταστάθηκαν τα μέλη της ανώτατης αριστοκρατίας και της κεντρικής διοίκησης. Ο Μιχαήλ Η΄ ακολούθησε μια συστηματική πολιτική εποικισμού για την ενίσχυση του πληθυσμού της Πόλης, ενώ προέβη και σε επισκευές ή ανακαινίσεις πολλών κτηρίων, θρησκευτικών και μη.»

Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος

Για παραπομπή: Radic Radivoj, «Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία URL: http://www.ehw.gr/l.aspx?id=5392

«Η ανάληψη της αντιβασιλείας άνοιξε στον Μιχαήλ το δρόμο προς την εξουσία. Τον Σεπτέμβριο του 1258 αναγορεύθηκε Μέγας Δουξ, δύο μήνες αργότερα, στις 13 Νοεμβρίου, δεσπότης και την 1η Ιανουαρίου 1259 ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας του νεαρού Ιωάννη Δ΄. Ανέλαβε έτσι τα ηνία της Αυτοκρατορίας, η οποία βρισκόταν εκείνη τη στιγμή σε πολύ δύσκολη θέση, αντιμέτωπη με οξύτατες εξωτερικές απειλές.

…

Το μεγάλο γεγονός, η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, πάγιος στόχος της πολιτικής της Νίκαιας, συνέβη αιφνίδια το καλοκαίρι του 1261, όταν ο στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος μπήκε με μικρή στρατιωτική δύναμη στην αφύλακτη πρωτεύουσα. Ο Μιχαήλ Η΄ εισήλθε στην πόλη με επισημότητα και εν πομπή στις 15 Αυγούστου, υπό τις ενθουσιώδεις ζητωκραυγές του συγκεντρωμένου λαού. Τον Σεπτέμβριο του 1261 ο πατριάρχης έστεψε τον Μιχαήλ Η΄ και τη σύζυγό του Θεοδώρα στην Αγία Σοφία. Ο ηλικίας τριών χρονών γιος του Ανδρόνικος, ως διάδοχος του θρόνου, ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας. Ο νόμιμος αυτοκράτορας Ιωάννης Δ΄ παραγκωνίστηκε από τις τελετές αυτές και λίγους μήνες αργότερα τυφλώθηκε και εκτοπίστηκε από τον Μιχαήλ.

…

Οι μεγάλες όμως διπλωματικές επιτυχίες, τις οποίες ο Μιχαήλ Η΄ σημείωσε κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες και με μεγάλες και επώδυνες για την Αυτοκρατορία υποχωρήσεις, δημιούργησαν προβλήματα στον εσωτερικό τομέα. Στην αρχή προκάλεσε τη δυσαρέσκεια της κοινής γνώμης με την ωμή συμπεριφορά του απέναντι στον νόμιμο διάδοχο του θρόνου Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρι, του οποίου τα δικαιώματα είχε ορκιστεί να υπερασπιστεί ως αντιβασιλέας. Ο πατριάρχης Αρσένιος Αυτωρειανός, ο οποίος θεωρούσε τον εαυτό του προστάτη του νεαρού αυτοκράτορα, αφόρισε τον Μιχαήλ Η΄. Ο Μιχαήλ κατάφερε ύστερα από μεγάλες προσπάθειες να παραμερίσει τον γηραιό ασκητή (1265)· στη θέση του ανέλαβε πατριάρχης ο Γερμανός Γ', ο οποίος ενίσχυε την εικόνα του αυτοκράτορα και φαίνεται ότι ήταν ο πρώτος που του απέδωσε και το όνομα Νέος Κωνσταντίνος. Αργότερα ο Μιχαήλ Η' έλαβε άφεση από τον πατριαρχικό αφορισμό από τον δεύτερο διάδοχο του Αρσενίου, τον Ιωσήφ Α', όμως ένα μέρος του κλήρου έμεινε πιστό στον έκπτωτο Αρσένιο. Πολύ σύντομα δημιουργήθηκε η παράταξη των αρσενιατών, η οποία αντιδρούσε επίμονα στον αυτοκράτορα και στη νέα εκκλησιαστική ηγεσία.»

Ποίημα και εγκώμιο στέψης βυζαντινού αυτοκράτορα (ενδεικτικό)

Θεόδωρος Πρόδρομος, Ποίημα στη στέψη του Αλέξιου Α' Κομνηνού (1081),

«Ήλιε της νέας Ρώμης, λάμψη μεγάλου φωτός,/ εσύ που μόλις δημιουργήθηκες από τον αιώνιο δημιουργό του σύμπαντος/ με την ίδια ταχύτητα του μεγάλου φωτοφόρου γίγαντα,/ ζεσταίνεις, ζωογονείς, διοικείς με πρόνοια,/ αυξάνεις, τελειοποιείς ή βλέπεις με αλάθητο βλέμμα./ Ήλιε και εσύ πλάι στον ήλιο, εσείς οι δύο λαμπροί φωστήρες,/ οι βασιλείς, ο πατέρας και ο γιος, γόνοι της πορφύρας,/ σωτήρες της νέας Ρώμης, δόξα πύργων οχυρών,/ με την ίδια δύναμη και το ίδιο φέγγος, μεγάλοι ομότιμοι,/ φωτίζετε το λαό με την ευμένεια που πηγάζει από την καλοσύνη της ψυχής.»

W. Hoerandner (έκδ.) Theodoros Prodromos, Historische Gedichte, Βιέννη 1974, Wiener Byzantinistische Studien 11, σ. 177: ποίημα 1, στίχ. 1-10.

Mιχαήλ H' Παλαιολόγος, Aυτοβογραφία

«Aλλά μόλις γύρισα από την εξορία, ελάτε να ακούσετε, θα διηγηθώ σε σας όλους που φοβάστε το Θεό τι έκανε για την ψυχή μου. Eδώ είναι ο κολοφών των πολλών και μεγάλων ευεργετημάτων του, εδώ η κατάληξη των συνεχών θείων επεμβάσεων για μένα, εδώ το χρυσό στεφάνι όλων των εξ ουρανού αγαθών. Tι γίνεται, λοιπόν. Πέρασε λίγος καιρός και ο αυτοκράτορας Θεόδωρος πέθανε, τελειώνοντας τη ζωή του ειρηνικά. Eγώ τότε (ω, ποιος, Kύριε, θα μιλήσει για το μέγεθος των θαυμάτων Σου και θα διηγηθεί τα έργα της δύναμής σου; Ποιος ακούγοντας τη διήγηση δε θα διαλαλήσει τους επαίνους που σου ταριάζουν) ανακηρύχθηκα από Eσένα βασιλέας του λαού Σου. Kι αυτό έγινε φανερό με σαφή και ξεκάθαρη απόδειξη. Διότι δεν ήταν τα πολλά χέρια των στρατιωτών μου που με βοήθησαν, ούτε ο φόβος των όπλων τους που κρεμόταν πάνω από τα κεφάλια των Pωμαίων, ούτε τα πειστικά λόγια που από το στόμα μου ή από τους οπαδούς μου έφτασε στ' αυτιά του πλήθους και, γεμίζοντας τις καρδιές τους, έπεισε το λαό να παραδοθεί σε μένα. 'Oχι, ήταν η δεξιά σου, Kύριε, που έκανε το θαύμα. H δεξιά σου με ύψωσε και έγινα κύριος των όλων, χωρίς εγώ να πείσω κανέναν, αλλά πειθόμενος και χωρίς να εξαναγκάσω κανέναν.»

Mιχαήλ H' Παλαιολόγος, Aυτοβογραφία VI, H. Gregoire (έκδ.), Byzantion 29-30 (1959-60), σ. 453-455.